EDEBİYAT, SİNEMA VE RESİMDE GÖRSEL HALÜSİNASYONLAR A Beautiful Mind

Ülkemizde “Akıl Oyunları” adıyla gösterilen 2001 Amerikan yapımı bu filmde Nobel ödüllü matematikçi John Nash’in hayatı anlatılmaktadır. John Nash 1958’de paranoid şizofreni tanısı almış bir çok kere hastanede tedavi görmüştür. Russel Crowe’un canlandırdığı Nash filmin ilk yarısında oda arkadaşı ile kalmakta ve aralarında günlük konuşmalar geçmektedir. Ancak film ilerledikçe izleyici oda arkadaşının gerçekte olmadığını ve görsel halüsinasyon olduğunu öğreniriz. Filmin sonunda John Nash ve eşi yürürlerken aslında Nash’ın görsel halüsinasyonu olan üç oyuncu onları izlemektedir.

EDEBİYAT, SİNEMA VE RESİMDE GÖRSEL HALÜSİNASYONLAR Cannabis-esrar

Kimi zamanda uyuşturucu ve halüsinojen bitkileri öven şiirler yazılmış. 19. Yüzyıl Bektaşi şairlerinden olan Server baba imzalı esrarı öven şiir oldukça ünlüdür.

.          Esrar sırrın cem’idir

.          Sır tutarız dervişiz,

.          Dalga duman esrarla

.          Mertebeye ermişiz

.          Libasımız çul çaput

.          Güzelleri yaptık put

.          Aşk ile olduk bulut

.         Maşuka can vermişiz.

Christian Jacq “Ramses"

Yazarın beş ciltten oluşan II Ramses’in hayatını anlatan kitaplarından dördüncü ciltte adamotundan birkaç kez sözedilir. Her evin önünde, sunaklarda çiçek buketlerinde lotuslar, palmiye dalları kantaron çiçekleri ve adamotları olduğu anlatılır. Bir sahnede “ Ilgın ağaçlarının altında gizlenen Meba titriyordu. Adamotundan yapılmış sıvı bir uyuşturucu aldığı için kafası dumanlı olan diplomat, bahçe duvarından atlamış, saldırmaya hazır bekliyordu.” Diye anlatılır, ama sözkonusu diplomat amacına ulaşamaz, kendi ölür. 

EDEBİYAT, SİNEMA VE RESİMDE GÖRSEL HALÜSİNASYONLAR...... Niccolo Machiavelli “Adamotu”

İtalyan Rönesans tiyatrosunun en iyi komedisi sayılan “La Mandragola=Adamotu” adlı eserde yazarın yaşadığı dönemin ikiyüzlü ahlak anlayışını, din adamlarını eleştirdiği belirtilir. Eserde düzenbaz bir adam karısına göz diktiği çocuğu olmayan bir adama karısına adamotu şurubu içirmesini önerir. Ama kendisi için riskli olacağından vs. sözeder.  Kandırıp karısı ile ilişki kurma amacındadır. Burada esere adını veren adamotu sadece bir kez geçmektedir. Hem şifa verici aynı zamanda öldürücü olabileceği konu edilir.

Halusinojen Mantarlar

Psilosibin, psilosin içerenler

Psilosibin doğada bulunan ilk fosforlu indol bileşiğidir. Psilosibin (PY, 4-fosforiloksi-N,N-dimetiltriptain) ana psikoaktif maddedir. Oral alımından sonra farmokolojik olarak aktif form olan psilosine dönüşür. Halüsinojen etki gösteren aktif maddeler olan psilosibin(4-fosforiloksi-N,N-dimetiltriptamin) ve psilosin(4-hidroksi-N, N-dimetiltriptamin) Hoffman ve ekibi tarafından tanımlanmıştır. Psilosibin ve psilosinin her ikisi de indolalkinaminlerdendir ve seratonine çok benzerler. Psilosibin psilosinin dihidrojen fosfatıdır, suda çözünür, alkolda az çozünür, olganik solventlerin çoğunda çözünmez. Psilosibin kelimesi Yunancadaki “psilo”=yüksek ve “cybe”=kafa kelimelerinden gelmiştir. 200 den fazla sayıda mantar vardır. Mantarlar kurutularak veya çiğ yenmektedir. Psilocybe, Stropharia, Conocybe ve Panaeolus ailesine mensuptur. Etkilerini serotoninerjik 5-HT2A ve ayrıca 5-HT2C, 5-HT1A reseptör agonizmasıyla gösterirler. LSD den farklı olarak dopamin reseptörlerine etkisi yoktur. Psilosinin kendisi de mantarlarda az miktarda bulunabilir. Bunlardan başka antarlar daha az aktif olan baeosistin ve norbaeosistin de içerebilir.  Oral alımlarından 20-30 dk sonra etki başlar. 10-50 mg madde genellikle 1-4 tane taze mantar ile elde edilir. 60-90 dakika sonra etki en belirgindir. 4-6 saatte azalır. Santral sinir sistemini etkilerler. SSS ve kardiyovaskuler etkileri belirgindir. Bilinç ve algı değişiklikleri, anksiyete, panik, konfüzyon, delüzyon, ışık çakmaları, görsel ve işitsel halüsinasyonlar, taşikardi, taşipne, hipertansiyon, midriazis, başdönmesi, bulantı, kusma, uyku hali, yüzde kızarma, derin tendon reflekslerinde artış olur. Rahatlama hissi, öfori, renkleri daha parlak görmek, görsel renkli ışık çakmaları şeklinde halüsinasyonlar, bozukluklar, yüzeylerde hareketler, dalgalar görme, delüzyonlar olabilir.  Algılama ve bilinç değişiklikleri birkaç güne uzayabilir. Sekiz ay sonra bile flash back durumu ortaya çıkabilir. Etkiler kişisel hassasiyete göre değişir. Aynı kişide farkli zamanlarda etki değişebilir. Huzursuzluk, koordinasyon bozukluğu, gerçeklik kaybı, depersonalizasyon, panik reaksiyonlar, psikoz benzeri durumlar olabilir. Bu etkiler genellikle kullanıcılar tarafından ”bad trip” olarak adlandırılır.

Anksiyete için benzodiazepinler, halüsinasyonlar için klorpromazin kullanılır. Letal dozlar çok yüksektir. Çocuklarda ciddi reaksiyonlar, rabdomyoliz, böbrek yetmezliği ve kardiyopulmoner arrest bildirilmiştir. Ölüm beraberinde alınan maddeler veya etki altında iken travmadan olabilir. Tıpta kullanım ile ilgili çalışmalar vardır. Türkiye’de bulundurma, üretim ve kullanımı yasaktır. 

EDEBİYAT, SİNEMA VE RESİMDE GÖRSEL HALÜSİNASYONLAR..I J.K. Rowling “Harry Potter Sırlar Odası”-Adamotu yetiştirme dersi

J.Rowling’in yazdığı fantastik seri romanda ve romandan uyarlanmış bu filmde halüsinojen bir bitki olan Mandragora-adamotu ile ilgili iyi bilinen bir bölüm var. Kitabın altıncı bölümünde Harry Potter ve diğer öğrencilere üç numaralı serada Profesör Sprout Adamotlarını yeniden saksılara ekmeyi öğretir. Öğrencilere kulaklık takmalarını yoksa otların çığlığının öldürücü olabileceğini anlatır. Bitkiyi saksıdan söktüğü zaman küçük, çamurlu, çirkin çığlıklar atan bir bebek çıkar. Profesör öğrencilerine kulaklıklar olmazsa bu bitkinin henüz küçük olduğu için öldürmeyeceğini ama birkaç saat baygın kalmalarına neden olabileceğini anlatır.

Bu öykü aslında orta çağdan beri tarihte çok iyi bilinen, cadılık ve büyücülükle ilintilendirilmiş pek çok romana konu olmuş efsaneden alınmıştır. Mandragora-Adamotu köklerinin insan vücuduna benzer yapısı ile çağlar boyu insanların ilgisini çekmiş, sayısız hikayeye konu olmuştur. İngiltere’de Sekizinci Henri zamanında insana benzeyen kökleri yüzünden başarı getirdiğine inanılırmış. Uyuşturucu, cinsel gücü arttırıcı gibi amaçlarla alınıp satılmıştır. Eski Mısır’da kökün alkolde bekletilerek Ab-ı Hayat denilen içecek yapımında kullanıldığı düşünülmektedir. Odysseus destanında Circe’nin argonotlara adam otu ile büyü yaptığından bahsedilir. Orta çağda Avrupa’da büyücülükte kullanılmış, kimi zaman kutsal bir anlam yüklenerek evde bulundurmaya çalışılmış, kimi zamanda bulunduran kişiler cadılıkla suçlanarak ölüme varan cezalara çarptırılmıştır. İncil’de de adı geçmektedir. Köklere yüklenen bu çok özel, mistik anlam nedeniyle kök sökmek üzerine pek çok efsane üretilmiştir. Özel kutsal günde sökülmesi, aksi halde sökülen kökün kişiyi delirteceği, öldürebileceği dikkat edilmesi gerektiği iddia edilmiştir. Aç bir köpek köke bağlanacak, bir et parçası köpeğe gösterilip uzağa atılacak, eti kapmak için hamle yapan köpek yardımıyla kök sökülürse, söken kişi bitkinin çığlıklarından korunabilir, hatta kişiler kulaklarını mumla kapatmalıdır denmiş. Bu efsaneler muhtemelen maddi olarak değeri olan köklerinden insanları uzak tutmak için uydurulmuştur. Ayrıca halüsinojen, toksik etkisi nedeniyle çocukları da uzak tutmak, korkutmak için uydurulmuş olduğunu öne süren kaynaklar vardır.  

Mandragora officinarum-(Mandrake-Adamotu)

Mandragora officinarum-(Mandrake-Adamotu)

M officinarum, m autumnalis olarak iki türü yaygındır. Adamotu, ademotu, insanotu, köpekotu, güz adamotu, kan kurutan, adamkökü, muhabbetotu, Adsüsselam otu gibi isimleri vardır. Bazen bir bazen üç parçalı kökleri vardır. Kökleri insan vücuduna benzetildiği için bu ad verilmiştir. Danseden insanlara benzetilmiş, erkek veya kadın vücuduna benzetilen kök biçimlerine rastlanmıştır. İlgili efsanelerden Edebiyat ve sanatta halüsinasyonlar bölümünde bahsedilmiştir. Orta çağda büyücülükte kullanılmıştır. Ülkemizde Akdeniz, Ege, Güney Anadolu’da yetişir. 20-40 cm boyunda çok yıllık, koyu yeşil, rozet yapraklı, eflatun beyaz çiçekli bir bitkidir. Küçük malta eriği şeklinde sonra turuncu olan olgunlaşınca kısa süreli güzel kokan sonra kötü kokulu meyveleri, içinde küçük çekirdekleri vardır.  Meyvelerine Mandragonitis, mandragor- şeytan elması veya aşk elması deniyor. Kökleri 50-100 cm e ulaşabilir, beyaz renklidir. Köklerde ve diğer kısımlarda alkaloidlerden atropin, hyosyamin, skapolamin, kuskohyrin, apoatropin, kumarin türevlerinden skapolamin ve skopoletin mevcuttur. Meyvede ise oktanolasetat, dekanolasetat, benzilasetat, beta fenetiilisobutirat, 3 fenilpropilasetet, fenilasetat, 3-metiltiopropranol, 4 metiltiobutirat ve etil 3 metiltiopropionat vardır. Kötü kokudan sorumlu olan bu son maddedir.  

Afrodizyak ve anestezik etkileri vardır.

Brugmansia-(Angel’s trumpet- Patlıcan çiçeği)

Patlıcangiller familyasından (Solanaceae) büyük beyaz, sarı, turuncu çiçekleri olan güzel kokulu bir bitkidir. İngilizce Angels trumpet- melek borozanı olarak adlandırılır. Türkiye’de bazı yerlerde patlıcan çiçeği denir. Yaprak, çiçek ve kökleri toksin içermektedir. Skapolamin içerir. Tohumları daha fazla alkoloid içerir. Güney Amerika yerlileri tarafından dinsel ritüellerde halüsinojen olarak kullanılır. Çay gibi kaynatılarak veya sigara gibi içilerek kullanılabilir. Evcil hayvanlar içinde tehlikelidir. 

Henbane (Hyoscyanus niger – banotu, gavur haşhaşı)

Patlıcangiller (Solanaceae) familyasından iki yıllık, 20-100 cm. kötü kokulu, sarımsı mor beşgen çiçekler açan yumuşak tüylü bir bitkidir. Meyvesi çok tohumlu ve bir kapakla açılıp tohumları yayılan bir kapsüldür. Ülkemizde altı türü vardır. Karaban otu, gavur haşhaşı, güztohumu, delibat, batbat otu, dağdağan, berç gibi pek çok adı vardır. Hyosiyamin, skopolamin ve diğer tropan alkoloidlori içerir. Lipid membranları ve kan beyin bariyerini geçen alkoloidler parasempatik blokaj ile antikolinerjik belirtilerine yol açar. Spazmolitik, antidiyareik, bronkodilatatör, antisekretuar, etkileri vardır. Kızarıklık, kuru deri, terleme azalması taşikardi, midriyazis, barsak hareketlerinde azalma, görsel halüsinasyonlar, uçuyormuş hissi gibi atropin zehirlenmesi belirtileri yapar.

Tedavi ise mide lavajı, destek tedavisi ve spesifik bir antidot olan ve kan beyin bariyerini geçen Fizostigmin kullanılır.

Orta çağda tat vermesi için biralara katıldığı söylenmektedir. Shakespare’in Hamlet oyununda Hamlet’in babasının kulağına hebenon damlatılarak öldürüldüğü anlatılır. Sözü edilen hebenonun henbane olduğu düşünülmektedir.

Jimsonweed-(Datura stramonium-Mengilik)

Çançiçeğigiller familyasından bir bitkidir. Boru çiçeği, talula, sihirbaz otu, mengilik, şeytan elması gibi çeşitli isimler vardır. Beyaz çiçekli, kendiliğinden yetişen 50-100 cm çalı görünümlü bir bitkidir.  Yeşil ceviz şeklinde ve büyüklüğünde dikenle kaplı 6 cm çaplı meyvesi tohumlar içerir. Bütün parçaları toksiktir, özellikle tohumlarının veya yapraklarının yenmesi, yaprakları çay gibi kaynatılarak içilmesi veya sigara gibi yaprakların içilmesi ile etkisi görülür. Antikolinerjik ve antispasmodik etkileri nedeniyle tıbbi amaçlı kullanılmıştır. Atropin, skapolamin, hyosiyamin, tropane alkaloidleri içerir. Bu maddeler asetilkolini bloke ederek kuru ağız, dilate pupiller, terleme azalmadı, vücut ısısı artışı, bulanık görme yapar. Konfüzyon, öfori, deliryum olabilir. Koordinasyon bozukluğu, nabız artışı, nöbetler ve canlı görsel halüsinasyonlara neden olabilir. Kardiyak arrest görülebilir. 

Atropa belladonna-(Deadly nightshade-Güzel avrat otu)

İtüzümü ve köpeküzümü de denir. Belladonna İtalyanca güzel kadın anlamına gelir. Patlıcangillerden kireçli topraklarda yetişen 180 cm boyunda birkaç sene yaşayan nahoş kokulu bir bitkidir. Meyveleri kiraz gibi yuvarlak ve şiyah renktedir. Çicekleri boru şeklinde koyu kırmızı veya sarımtıraktır. Atropin bu bitkiden elde edilir. Antik çağlardan beri toksik etkisi bilinmektedir. Bütün kısımları özellikle kökü daha toksiktir. 

Tropan Alkaloid içeren bitkiler

 Tropan alkaloidleri içeren bitkiler domates, patates, patlıcan ve biberinde içinde bulunduğu Solanaceae – Patlıcangiller familyasına aittir. Bu grupta en yaygın bilinen bitkiler:

·         Datura türleri(Jimsonweed, Brugmansia, Thorn apple)

·         Hyascyanus niger(Henbane)

·         Atropa belladonna(deadly nightshade)

·         Mandragora officinarum (mandrake)

Halüsinojen bitkiler çok eski zamanlardan beri büyücülük, doğal tedavi, dini ritüellerde trans amaçlı olarak kullanılmıştır. Halen alternatif tıpta kullanılmaktadır. Ayrıca sentetik halüsinojenler gibi kötüye kullanım amaçlı alınması iyi bilinen antikolinerjik sendrom belirtilerine neden olur. Bazı yerel çaylar, alkollü yerel içecekler, bu bitkileri yoğun olduğu bölgelerde arıların topladığı nektar ile yapılmış ballar benzer antikolinerjik zehirlenme yapabilir. Bir raporda tropan alkaloidi içeren Ericipe Henri prain”Ting Kung Teng” bitkisinin kolinerjik sendroma neden olduğu bildirilmiştir. Bu atipik bir durumdur.

Genel olarak bu bitkilerin kullanımı klasik antikolinerjik zehirlenmesi yapar.  Semptomlar alımından 30-60 dk sonra başlar ve 24-48 saat devam edebilir. Skapolamin hem periferik hem santral muskorinik reseptörlere antagonist etkilidir, toksik etkilerden sorumlu ana bileşiktir. Alkaloidlerin miktarı bitkinin tütüne, yaşına, bitki kısımlarına göre değişir En çok tohum ve köklerde bulunur. Yarım ay kaşığı datura tohumu 0.1 mg atropin içerir ve kardiyopulmoner arrest ile ölüme neden olabilir.

İlk belirtiler mukoz membranlar ve deride kuruluk, disfaji, dizartri, fotofobi, midriyazis, bulanık görme, taşikardi, üriner retansiyon, barsak seslerinde azalma, hipertermi, konfüzyon, görsel halüsinasyonlar, azalmış kas koordinasyonu, paralizi, ajitasyon, amnezi, nöbet, solunum depresyonu, koma, ölüm olabilir. Tedavi de aktif kömür uygulama, ileri yaşam desteği, oksijen, EKG takibi, Fizostigmin uygulaması yapılır.

Wormwood- (Artemisia absinthium - Pelinotu)

Bileşikgiller familyasından kendiliğinden yetişen ince, beyaz, ipeğimsi kıllarla kaplı, gri yeşil yapraklı, güzel kokulu, çalı tip çok yıllık bitkidir. Bahar ve yazın salkımlar halinde küçük sarı çiçekler açar. Pelinotu, acı pelin acı yavşan gibi isimler kullanılır. Yaprağı yabani kekiğe benzer acı ve buruk tatlıdır. Çay gibi damlatılıp içilmektedir. Parazit düşürücü, adet söktürücü, safrakesesi sancısı, iştah kesici amaçla geleneksel tıpta kullanılmaktadır. Ayrıca wormwood yağı koku verici ajan olarak kullanılmaktadır. Aromatik yağı Thujone ve isothujone maddeleri içermektedir. Çin ve Vietnam’da bazı kanser türlerinde kullanılmakta ve yararlı olduğu ileri sürülmektedir. Diyare, öfori, mani, paranoya, psikoz gibi psikiyatrik belirtiler, vertigo, tremor yapabilir. Yüksek dozlarda görsel halüsinasyonlar, deliryum komaya yol açabilir. Eskiden vermut ve absinthe gibi bazı acı tat vermek için kullanılırmış. Absinthe veya absenta likörü ile birkaç vakada kalıcı beyin hasarı ve ölüm olması nedeniyle 1908’den sonra yasaklanmıştır. Absenta alkol oranı yüksek, parlak yeşil renkli aromatik bir likördür. Bu içki pek çok ülkede üretimi ve satışı yasaktır. Çek Cumhuriyetinde halen yasal olarak üretilen bu içkinin alkol oranı düşürülmüş ve Thujone maddesi oranı onda bire indirilmiştir. Ancak yerel yapım, %70 civarı alkol ve yüksek pelinotu içeren tipleri bulunabilmektedir. Rengi nedeniyle yeşil cin-yeşil peri adıyla tanıtılmaktadır. Thujone yüksek dozlarda beyinde hasara yol açar, tetrahidrakannabiol ile benzer etkiye sahiptir. Thujone kronik kullanımı absintizm yapar. Vermut ise üzüm şarabı ve çeşitli bitkilerle elde edilen bir alkollü içeçektir. Almanca wormwood kelimesinden türediği sanılıyor. 19. Yüzyılda tıbbi amaçla sonraları kokteyl karışımlarında kullanılan vermut tatlı ve kuru olmak üzere iki tiptir. Yapımında tarçın, papatya, zencefil vs. bitkilerin yanı sıra pelinotu kullanılmıştır. Pelinotunun içkilerde kullanımı yasaklandıktan bir süre için sonra tüketimi hızla azalmıştır. Bazı üreticiler halen çok küçük miktarlarda kullanmaktadır.